De Nederlandse taal is gezegend met een aantal gezegden en uitdrukkingen waar het calvinisme vanaf druipt. In geen enkele taal is het woord zonde zo nadrukkelijk verbonden met het verlies van geld dan in het Nederlands. Hard werken is het parool. In het zweet des aanschijns zult gij uw brood verdienen en het verdiende geld zal niet over de balk worden gesmeten. Als klap op de vuurpijl krijgt de Nederlander van Calvijn de opdracht om gewoon te doen, want dan doe je ten slotte ‘al gek genoeg.’ Terwijl de Bourgondische katholieke Vlaming zo nu en dan met Gods instemming de teugels kan laten vieren en uit de band mag springen, dient zijn Noordelijke buurman zijn hoofd niet boven het maaiveld uit te steken en ingetogen door het leven te gaan. Het liefst ook nog in het zwart gekleed. In ieder geval op zondag.
Annie M.G. Schmidt (1911-1995) weet als dochter van de dominee hoe je je moet gedragen: onopvallend en gewoon. Maar als zij vanuit Zeeland naar Amsterdam verhuist blijkt dat de Zeeuwse klei haar niet klein heeft gekregen.
Haar collega’s zijn stomverbaasd dat ‘die schuwe muis van Documentatie’ met zulke schitterende liedteksten kwam aanzetten. Annie Schmidt was in 1946 als Chef Documentatie in dienst getreden bij Het Parool. Die krant profileerde zich als de voortrekker van de gedachte dan Nederland het stoffige vooroorlogse verleden achter zich diende te laten. Zelfverzekerde jonge honden als Simon Carmiggelt, Han G. Hoekstra en Jeanne Roos gebruikten de luttele pagina’s die de krant vanwege de papierschaarste telde om de nieuwe, frisse start van de natie kleur te geven. Weg met de hokjesgeest die katholieken, protestanten van vele richtingen, arbeiders en liberalen in het verzuilde Nederland van elkaar scheidden. De Doorbraak-gedachte moest alle vooruitstrevende Nederlanders bij elkaar brengen. Het Parool stond pal achter de nieuw opgerichte Partij van de Arbeid.
Een serie debatavonden voor het personeel werd afgesloten met een cabaretoptreden van enkele medewerkers. De secretaresse van de hoofdredacteur wist dat Annie Schmidt wat gedichtjes in de la had liggen en haalde haar over ook mee te doen. Door haar teksten dufde het journalistengezelschap zich een paar maanden later officiëel als Cabaret De Inktvis aan het volk te tonen in een zaaltje van het Amsterdamse Hotel Americain. Het nieuws ging vliegensvlug door de stad. Als je sociaal-cultureel wilde meekomen dan moest je minstens de stukken van Sartre en De Inktvis hebben gezien.
Spoedig zaten Wim Kan, Wim Sonneveld en andere (aankomende) cabaretgrootheden in de zaal om de Schmidt-buit onderling te verdelen. Sonneveld veroverde een optie op het werk van de cabaret-revelatie door een lening aan De Inktvis te verstrekken. Hij ‘nam’onder meer Zonder jou en Marjoleine:
Hier beneden ligt het perkje te geuren.
’t Is het decor voor het begin van een roman.
Waarom blijf je nou toch boven zitten zeuren.
Marjoleine, doe je wollen sokjes an.

In dit Schmidt-liedje van het eerste uur komt misschien wel het meest typerende woord uit de vocabulaire van de tekstdichteres voor: zeuren. Daarin herkennen we toch nog de calviniste. Een mens moet zijn tegenspoed zonder commentaar dragen. En zeker niet zeuren. Zeuren is voor de zwakken van geest, de decadenten, de wuften. Annie Schmidt legde deze levensfilosofie vooral in de mond van sterke vrouwen, zoals Hetty Blok. Zij speelde in de jaren zestig Zuster Klivia, die in de massaal bekeken tv-serie Ja Zuster Nee Zuster de bewoners van het ‘rusthuis vol herrie’ onder de duim hield. Ook als Sjaantje, de werkster in het radiofeuilleton De familie Doorsnee, hield Blok de luisteraars voor dat men niet moet klagen: ‘En as ik dik wor nou dan mot dat maar gebeure/Ik zal beslist niet over kallerieën zeure.’
Schmidts motto werd subliem uitgedragen door Conny Stuart in de musical Heerlijk duurt het langst uit 1967:
Als je down bent
Als je ziek bent
Als je kromgetrokken van de rimmetiek bent
Als de regen door het dak lekt op de grond
En je zeven kinders hebben rooie hond
En geen stukje eten in de frigidaire
En de muizen vallen morsdood in de serre
Als je Austin op een paal botst
Als de kat weer op de mat van het portaal kotst
Als je arm bent als een kerkmuis
Moet gaan dweilen in een werkhuis
Ja, dat alles kan gebeuren
Zelfs in technicolor kleuren
Ga niet zeuren.

Zeur niet! is dan ook de logische titel van de tekstbundel die Henk van Gelder heeft samengesteld. Naast de bekende Schmidt-teksten heeft Van Gelder ook een fiks aantal nimmer gebundelde nummers uit de radioserie De familie Doorsnee uit de archieven weten op te diepen. Of je nu de gigantische hoeveelheid kinderversjes leest, of de kinderboeken, cabaretliedjes, hoorspelen, televisieseries, musicals of toneelstukken, het gaat bij Schmidt vrijwel altijd over volwassenen en kinderen die buiten de lijntjes kleuren, maar niet mekkeren als het tegenzit. ‘Ik wil geen vieze havermout, ik wil geen tandjes poetsen! Ik wil niet aardig zijn, maar stout.’
Het symbool van de Hollandse huiselijk is ongetwijfeld de plant op de vensterbank. Henk van Gelder stelt: ‘Niemand in de Nederlandse letterkunde die in haar werk zoveel clivia’s, fuchsia’s, cyclamen en begonia’s verwerkte als Annie M.G. Schmidt. Maar ze zette alle ramen van het bedompte Hollandse binnenhuisje wijd open om er een frisse wind doorheen te laten waaien.’
Tussen de regels van het gewone leven weet Annie Schmidt namelijk heel ingenieus het ongewone een plek te geven. In de jaren vijftig smokkelt zij een homoseksueel het script van De familie Doorsnee in. Terloops laat zij in Ja Zuster Nee Zuster het F-woord vallen als de stekkies van de fuch-fuch-fuchsia wordt bezongen. Altijd heeft deze ‘leukste oma van Nederland’ en ‘reservekoningin’ het gezag en de burgerlijke moraal bestreden. Dat heeft ze tot het eind volgehouden. Op 20 mei viert ze in kleine kring haar 84ste verjaardag. Daarna helpt ze de dood een handje met de pillen die ze voor die gelegenheid in huis heeft.
Annie Schmidt is opgenomen in de canon die in opdracht van de Nederlandse overheid is samengesteld van ‘die waardevolle onderdelen van onze cultuur en geschiedenis die we via het onderwijs aan nieuwe generaties willen doorgeven.’ Het hoofdstuk dat aan haar gewijd is heeft als motto: ‘Tegendraads in een burgerlijk land.’

Annie M.G. Schmidt: Zeur niet!
Samenstelling: Henk van Gelder
Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, € 39,90 (inclusief dvd met tv-opname)