EEN ZUIDAFRIKAANSE CHIEF IN AMSTERDAM

Door Patrick van den Hanenberg

Net als een piraat met een lapje voor een oog en een bizonjager op de Amerikaanse prairie lijkt ook een chief in een Afrikaans dorp een personage uit een vergeelde avonturenroman. Zanomthetho Mtirara behoort tot die laatste beroepsgroep, maar deze laat-dertiger is vastbesloten om nog wel degelijk een relevante rol in de moderne Zuid Afrikaanse samenleving te spelen. Met name in zijn dorp/koninkrijk Mqhekezweni in de Oostkaap, de geboortestreek van Nelson Mandela.

Xhosa-chief Zanomthetho Mtirara is in Amsterdam op uitnodiging van Bos Theaterproducties, de producent van de musical Amandla! Mandela. De doorgewinterde theaterbezoeker zal onmiddellijk reageren met ‘kennen we al, hebben we zes jaar geleden al gehad’, maar de productie die tot eind april te zien is in het Amsterdamse DeLaMar Theater is muzikaal sterk gewijzigd. Paul de Munnik heeft in samenwerking met het Khayelitsha United Mambazo Choir uit Kaapstad de muziek een veel nadrukkelijker Afrikaans karakter gegeven. Dat alleen al is een goede reden om de chief naar Nederland te halen, maar nog belangrijker is dat Zanomthetho Mtirara het achterkleinkind is van chief Jongintaba, die als de opvoeder kan worden beschouwd van Nelson Mandela.

Van deze chief leerde de latere ANC-leider en president van Zuid Afrika dat een samenleving die recht wil doen aan verschillende opvattingen gebaseerd moet zijn op ‘ubuntu’, dat letterlijk ‘menselijke broederschap’ betekent. Het is de kunst om je tijdens een conflict te verplaatsen in de positie van de ander en zo tot elkaar te komen. Op die manier hoeft niemand te buigen voor onrecht. Dat principe heeft Mandela op de been gehouden tijdens zijn lange gevangenschap en daarmee kon hij uiteindelijk ook een brug slaan naar de voormalige blanke onderdrukkers.

 

Ziet de chief ubuntu nog als leidraad van het moderne Zuid Afrika, waar de ras gerelateerde conflicten de samenleving nog steeds in de greep houden?

Al meteen aan het begin van het gesprek wordt de toon ernstig en pessimistisch. Want het simpele antwoord is nee. ‘Thembinkosi is mijn geboortenaam, maar nadat ik als jongen, in aanwezigheid van meerdere chiefs en de koning besneden werd en mij moest voorbereiden op mijn toekomstige leidende taak binnen de gemeenschap, kreeg ik de naam Zanomthetho. Dat betekent ‘brenger van de wet’ en die naam wordt door mijn mensen met eerbied uitgesproken. Als traditionele leider geniet ik veel aanzien en wordt er naar mijn raad over gemeenschapszaken geluisterd en kan men ook bij mij terecht als er familieproblemen zijn. De deur van mijn huis, mijn bescheiden paleis, staat altijd open. ’s Avonds voetbal ik gewoon in mijn korte broek mee met de dorpelingen. Er is geen afstand, ook al draag ik een kralenband om mijn hoofd als een teken van mijn positie als chief. Als er verkiezingen zijn en afgevaardigden van het ANC naar ons dorp komen, krijg ik alle aandacht van de officiële politici, omdat ze weten dat ik mijn invloed kan aanwenden om mensen op het ANC te laten stemmen. Maar als de verkiezingen geweest zijn, komt de kille machtspolitiek boven en worden de traditionele machthebbers met de nek aangekeken. De huidige leiders van Zuid Afrika staan erg ver weg van het principe van ubuntu. Democratie heeft als gevolg dat de meerderheid zijn zin krijgt, maar je mag de minderheid, zeker als het een stille minderheid is, niet negeren. Er wordt op hoog niveau constant ruzie gemaakt, zonder tot oplossingen te komen voor het armoedeprobleem, de hoge misdaadcijfers, de corruptie en het slechte onderwijs. Het gewone volk is de dupe van die strijd aan de top. Waar twee olifanten met elkaar vechten wordt het gras vertrapt. Oftewel kort samengevat: It is a mess.’

Dan lijkt de relatie tussen een traditionele leider en zijn volk heel wat hechter en warmer. De chief verklaart zich nader: ‘Boven alles staat natuurlijk God, de heerser van alles wat leeft op aarde. Maar op een gegeven moment werden mensen zo bang voor die onzichtbare almacht, die stormen en onweer brengt dat God tussenpersonen heeft aangewezen om zijn gezag te vertegenwoordigen en zijn waarden over te brengen. Er zit een hoop kwaad in de mens, je kan het de duivel noemen. Dat kwaad moet beteugeld worden met eerbied voor elkaar. Dat hebben mijn voorvaderen gedaan en die traditie zal ook door mijn nazaten op deze positie worden voortgezet. Eigenlijk vertegenwoordig ik als chief de Bijbelse waarden tegenover mijn volk, dat uit ongeveer 7000 mensen bestaat. Ik heb een goddelijk mandaat met een menselijk gezicht, waardoor ik nooit mijn eigen belang voorop zal stellen zoals politici wel doen.’

Het zit chief Zanomthetho behoorlijk dwars dat de geestelijke nalatenschap van Nelson Mandela al zo snel na zijn dood door de nationale politici totaal verkwanseld is en dat het blanke machtsmisbruik waar zo lang tegen is gevochten nu gewoon verwisseld is voor zwart machtsmisbruik. ‘Door de politiek wordt het materialisme sterk bevorderd en dat zorgt weer voor nieuwe problemen. Mensen willen niets delen met hulpbehoevenden. Ik heb vrijwel niets op de bank staan, maar ik heb een stuk land ter grootte van zeven voetbalvelden, dus altijd genoeg te eten. Daar ben ik volkomen gelukkig mee. Maar ik besef wel dat het steeds moeilijker wordt om de jeugd te weerhouden om naar Kaapstad te trekken. Nu de hebzucht het levensritme bepaalt en de regering haar kaarten vooral zet op de industrie, zien velen meer heil in het wonen in een krot aan de buitenkant van de grote stad dan in een klein huisje op het paradijselijke platteland. De traditionele machthebbers moeten ervoor zorgen dat de gedachte van saamhorigheid, van ubuntu niet geheel verdwijnt. Maar als je felle oppositie voert kun je in de gevangenis belanden, zoals een naaste van mij is overkomen.’

 

U bent nu een week in Nederland. Ziet u hier het goede voorbeeld?

‘Haha, nou, dat zou ik ook niet willen zeggen. Toen ik hier de eerste keer ’s avonds over straat liep had ik het idee dat ik in een kantoorwijk logeerde, ook al ben ik hier in het centrum van Amsterdam. Iedereen was binnen, en overdag zie je zoveel mensen met oordopjes op straat. Zo in zichzelf gekeerd, zo contactloos. Het lijkt alsof deze stad mensen depressed maakt. In Kaapstad of Johannesburg maken mensen nog wel eens een praatje met een onbekende.’

 

Heeft u veel contact gehad met Mandela?

‘Toen Mandela uit de gevangenis kwam en president werd, was ik een student die buiten mijn dorp van het leven genoot. Het was toen door de bureaucratie en veiligheidsmaatregel vrijwel onmogelijk om hem te spreken. Pas toen hij in 1999 weer gewoon burger werd is het contact verstevigd. Mandela was de grote vriend van mijn grootvader Justice, zoals ook in de musical wordt getoond. Dat maakt Mandela eigenlijk ook mijn familie. Toen kon ik gewoon bij hem binnen lopen ook al had hij bezoek van Oprah Winfrey of Bill Clinton. Ik vind het heel erg dat er geen geld beschikbaar wordt gesteld om van mijn dorp Mqhekezweni, waar Mandela geestelijk tot wasdom is gekomen een mooi educatief Mandela-bezoekerscentrum te maken. We willen het graag tot een World Heritage Site laten verklaren door UNESCO, maar daarvoor moet de plek eerst door de nationale regering tot een National Heritage Site worden verklaard, en dat krijgen we maar niet voor elkaar. Ook dat lijkt een poging om zijn idealen te laten verdwijnen op het kerkhof van de geschiedenis.’

 

Dus moeten we na dit sombere verhaal concluderen dat de musical Amandla! Mandela een verhaal uit het verleden is, zonder betekenis voor het heden en de toekomst?

‘Nee, helemaal niet. Integendeel. De musical is van grote waarde. En echt niet alleen omdat een deel van de opbrengst van de musical wordt gebruikt om de Grote Plaats, de openbare vergaderruimte in mijn dorp flink op te knappen en gezondheids- en onderwijsprojecten te ondersteunen. Amandla betekent macht. Maar het is de macht die voortkomt uit oprechte, nobele gevoelens, uit onbaatzuchtigheid. Door dit te tonen kun je mensen er aan herinneren waar het eigenlijk allemaal in wezen om draait. Je kunt de musical dus als een aanklacht zien tegen machtsmisbruik en een schreeuw om tradities niet verloren te laten gaan. We mogen ubuntu nooit loslaten, want dat leidt tot een ongelukkige wereld.’

 

-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-

 

Amandla! Mandala, de musical door Bos Theaterproducties en het DeLaMar Theater. Tot en met 24 april 2016 in DeLaMar Theater

Tekst en regie: Koen van Dijk

Muziek: Paul de Munnik