Ruim twee minuten duurt de stilte in de show die in december 1980 op tv werd uitgezonden. Het leek wel een kwartier. Toon Hermans heeft zijn assistent John van Elk gevraagd of hij even de tennisracket en wat ballen uit de auto wil halen, want daar heeft hij een aardig verhaaltje over. Hermans wacht tot hij terugkomt. Slentert een beetje over het podium, fluit een moppie, en kijkt in de richting van de coulissen of Johnny er al aan komt. Het publiek giert het uit. Letterlijk om niets, om een wachtende man. Hier staat een artiest die heel dicht in de buurt komt van zijn grote ideaal: volkomen zichzelf zijn op het podium. Tien jaar later, als zijn vrouw Rietje is overleden, zal de theatermuur helemaal wegvallen. Maar dat blijkt voor Hermans toch een beklemmende ervaring.
Halverwege de jaren zeventig lijkt Toon Hermans, die eind jaren vijftig in Nederland de One Man Show heeft geïntroduceerd, over zijn hoogtepunt heen. Iedereen heeft zich in de jaren zestig de blaren gelachen om het gestuntel tijdens het galadiner van de high society, het krankzinnige verhaal van de stoel van zijn zuster, de goochelaar Tonio, en vader, die op stap gaat. Daarna is Hermans wat verstilder geworden, waardoor er minder ruimte overbleef voor de kolder en de slapstick. Maar de humorist is vastbesloten het verloren terrein te heroveren. Dat lukt grandioos met de maffe vogelimitaties (polifinario), de televisieauditie van de onderwijzer Verkade (Wat ruist er door het struikgewas), en de briljante tennisact.
Ook dient Toon Hermans in het nummer Stiletto zijn criticasters van repliek, die hem verwijten niet geëngageerd te zijn. Natuurlijk is Hermans altijd in de eerste plaats een mooi-weer-filosoof geweest, die zijn humeur laat bepalen door de bloemen, de liefde en een balonnetje dat waait in de wind. Het liefst hield hij de boze buitenwereld buiten het theater. Maar ook als je kijkt naar het repertoire van voor 1980 is het niet juist om Toon Hermans als een wereldvreemde flower power-komiek in de hoek te zetten. Hij was meer dan een zingende Franciscus van Assisi. In 1967 zong hij weliswaar huppelend en met stralende ogen: ‘Dit is een plek om lief te hebben.’ Maar een coupletje later zet hij zichzelf toch weer met beide benen op de grond: ‘Dit is het paradijs. Wij hebben het paradijs in eigen land. Maar wij kunnen het niet laten, af en toe elkaar te haten. En dan steken wij ons paradijs in brand.’
Twee jaar geleden verscheen het verzameld werk van Toon Hermans op 19 cd’s. Nu is door het monnikenwerk van Jacques Klöters en Lisa Wade vrijwel het volledige oeuvre (van de experimentele existentialistische eerste programma’s is bijna niets opgenomen) van de meester-clown ook op dvd te bewonderen. Vijf jaar na zijn dood lijken de meeste gaten in het Hermans-verhaal gedicht. In de documentaire van Coen Verbraak die onlangs is uitgezonden werd definitief de mythe doorgeprikt van een artiest die altijd heeft beweerd dat hij maar iets doet en drijft op de inspiratie van het moment. Alles werd tot in de perfectie voorbereid. Uit de vele achter de schermen opnamen in de dvd-collectie is te zien dat hij zijn muzikanten met de meest minutieuze details tot waanzin kon drijven, dat hij elk gebaar repeteerde en voor een lege zaal al inging op de reacties die hij verwachtte.
Vijftig uur Toon Hermans: interviews met beleefde, bijna onderdanige verslaggevers, de geflopte film Moutarde van Sonaansee, repetitebeelden en de shows. Daar zit veel materiaal bij dat echt heel flauw en pietluttig is. Ondanks de terechte lof voor Hermans zijn veel van zijn grapjes gedateerd.
In 1991 praat Toon Hermans bij hem thuis met Jacques Klöters over zijn geliefde Rietje: ‘Ik ontmoette haar, en twee dagen later gingen wij naar Valkenburg. En toen liep ik met haar door een straatje langs een juwelier. Langs de winkel van een juwelier dus. Niet langs de juwelier zelf. Die was binnen. Dus ik moest eerst naar binnen om de juwelier tegen te komen.’
Het is dat zalige doorzeuren van een Limburger die zijn tijd neemt voor details, zowel op het podium als daarbuiten, dat wél tijdloos is.

Toon Hermans One Man Shows 1958-1997, 22 dvd boxset. Samenstelling: Jacques Klöters en Lisa Wade. Universal. € 179,–