Menselijke eigenschappen toeschrijven aan gebruiksvoorwerpen, zoals een computer of een auto, heeft iets treurigs. Alsof de vriendschap van een stuk metaal of een toetsenbord moet komen. Het omgekeerde is verrukkelijk relativerend. Simon Carmiggelt was een meester in die stijlfiguur. In het verhaal Laat geeft Carmiggelt de vrouw het advies om op Vaderdag te wachten tot haar echtgenoot op eigen kracht z’n bed uitkrummelt. In een kroegverhaal druilt een man die ’s ochtends al een enorme dorst heeft het huis uit. Voeg daarbij het deftige, geruststellende stemgeluid van Carmiggelt, en het kunstwerk is compleet. De cd en dvd Ongehoord staat bol van dit soort kunstwerken. Het gezamenlijke audiovisuele archief van het Theater Instituut Nederland en het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, waaruit is geput voor deze uitgave, is een ware schatkamer. De spannendste opnamen komen uit Gerijmd en Ongerijmd, een programma waarmee Carmiggelt en Annie Schmidt in 1955 door het land trokken, en het radioprogramma Artiestencafé, dat de VARA eind jaren vijftig uitzond. Daarin speelt Carmiggelt de kastelein, een rol die hem soepeltjes afgaat.
In de ‘Nederlandse literaire canon in honderd auteurs’, opgesteld door de leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde bungelt Carmiggelt tamelijk troosteloos onderaan. In de antiquariaten zijn de bundels van Carmiggelt tegenwoordig voor een paar euro te koop. Op de middelbare school wordt de ruim zeventien jaar geleden overleden schrijver nauwelijks nog gelezen. Voor de huidige harde tijd is hij te subtiel en te onderkoeld. Er komt te weinig actie en al helemaal geen expliciete seks in zijn proza voor. De moderne scholier kan de ironie en wijze bespiegelingen niet op waarde schatten en vindt Carmiggelt oubollig. Zijn Amsterdam heeft weinig te maken met het nieuwe Amsterdam, waar de tramconducteur geen amateur-komiek meer is, en het flinterdunne fietsslotje vervangen is door een vuistdikke kabel.
Ook Henk van Gelder heeft het in cd/dvd-boekje over de verbleekte roem. Van Gelder noemt Carmiggelt een melancholicus, een man die zich liet kenmerken door het tussenvoegsel ‘tsja’, terwijl dit de tijd is van het krachtdadig uitgesproken ‘yes.’ Uitgesproken was Carmiggelt inderdaad zelden, of het moest zijn in zijn opvatting over het communisme of andere ideologieën die beweren de mensheid geluk te brengen. Verder liet hij iedereen in zijn waarde: de man in de kroeg, de vader die in het duister tast met de opvoeding, en zelfs de hongerige in de oorlog, die met zijn fikken niet van het schaarse eten van zijn buurman af kan blijven.
Ongehoord biedt een mooi overzicht van de kleinkunst-kant van Carmiggelt, van zijn bijdrage vlak na de oorlog aan De Inktvis, het cabaret van medewerkers van Het Parool, tot een tv-Kronkel vlak voor zijn overlijden in 1987. Op de dvd zien we een duidelijk door Carmiggelt geregisseerde aflevering van Een groot uur U, de talkshow van Koos Postema, ter gelegenheid van Carmiggelts 65e verjaardag in 1978. Hij praat over zijn journalistieke loopbaan, zijn humor en engagement. Annie Schmidt leest als cadeau een brief voor, waarin Carmiggelt op ironische wijze in de hoek gezet wordt omdat hij in zijn cursiefjes niet eerlijk is over zijn vrouw. De brief werd na het bekend worden van de affaire van Carmiggelt met Renate Rubinstein nóg interessanter. Verder zien we een aantal tv-Kronkels met het weemoedig stemmende In a sentimental mood van Duke Ellington als herkenningstune. De KRO had een pastoor of een bisschop, de NCRV en VPRO een dominee, en de VARA had Carmiggelt als dagsluiter.
Ofschoon Carmiggelt zich altijd in de eerste plaats journalist vond, is hij in de loop der jaren steeds beter als voordrachtskunstenaar geworden. Op de cd leest Carmiggelt voor over de man die de lange serie vriendjes van zijn dochter overziet. Voor de ene sul heeft hij nog minder sympathie dan de voor de volgende uitslover, die allemaal maar moeten meeëten. ‘Ik héb wat voedsel verstrekt aan die knapen.’ Wim Sonneveld maakte in 1966 voor zijn tweede One Man Show van dat verhaal een hilarische monoloog, maar het beschaafd Haags dat Carmiggelt naast het plat Amsterdams van de opvoeder plaatst doet het eigenlijk nog beter dan de uitvoering van de officiële cabaretier.
Ongehoord is mooi gevariëerd gemaakt door muzikale uitvoeringen van Carmiggelt-gedichten door Kabaret Ivo de Wijs, Hetty Blok, Robert Long, Herman van Veen en Gerard Cox. Zeldzaam en prachtig materiaal voor de fijnproever.
Carmiggelt gedateerd? Oubollig? Scheer je weg, zeg. Alle docenten Nederlands zouden hun uiterste best moeten doen om Carmiggelt niet definitief op het dodelijke lijstje van ‘vergeten auteurs’ terecht te laten komen. De cd/dvd Ongehoord zou een effectief wapen in die strijd kunnen zijn.

Simon Carmiggelt: Ongehoord (cd/dvd)
Begeleidend boekje: Henk van Gelder
Theater Instituut Nederland € 25,–
Bestellen via www.tin.nl