BEGINT DE OUDEJAARSCONFERENCE ECHT BIJ WIM KAN?

De winter in Nederland betekent Sinterklaas, hopen op een Elfstedentocht, een kerstboom het huis in slepen én de oudejaarsconference. Het fenomeen was lange de hoofdprijs voor een uitverkoren cabaretier, die als komiek annex dominee op 31 december het Nederlandse volk met een humorvolle terugblik over de drempel van het nieuwe jaar loodst. Na Wim Kan kwamen Seth Gaaikema, Freek de Jonge en Youp van ’t Hek uit de wachtkamer. Inmiddels staat een komisch leger klaar om voor de publieke, commerciële of regionale omroepen of in zaaltjes door het hele land het afgelopen jaar door te nemen.

Vrijwel elke 65-plusser koestert dezelfde jeugdherinnering als oudejaarsavond ter sprake komt: het hele gezin zit gezellig om de tafel, met een bakje pinda’s, een schaal oliebollen en glaasjes fris. De radio staat aan en vader maant iedereen tot stilte, want Wim Kan luidt het jaar uit en de Haagse politici krijgen ervan langs. In een huiskamer in Naarden begrijpt de jonge Youp van ’t Hek lang niet alle grappen van Wim Kan, maar hij weet wel: dát wil ik ook!

De populaire cabaretier Wim Kan wantrouwt de radio begin jaren vijftig. Hij is bang dat zijn grappen en liedjes niet overkomen. Toch waagt hij de sprong. Op 31 december 1954 wordt Nou ja, je weet wa’k zeggen wil, de allereerst oudejaarsconference op de radio uitgezonden. Het begin van een oer-Nederlandse fenomeen. Maar Kan is niet de eerste die met humor terugblikt op het afgelopen jaar. Vanaf 1720 wordt de jaarlijkse opvoering van de Gijsbrecht op 1 januari in de Amsterdamse Stadsschouwburg afgesloten met De Bruiloft van Kloris en Roosje. In die klucht met zang en dans zit elk jaar een verse crosstalk van Thomasvaer en Pieternel, twee bruiloftsgasten, die met grappen en grollen de hoofdpunten van het achtergelegen jaar doornemen. Die traditie heeft tot 1961 bestaan en overlapt dus het begin van de oudejaarsconference van Wim Kan.

WIE IS DE EERSTE OUDEJAARSCONFERENCIER OP TELEVISIE?

De eerste radio-oudejaarsconference van Wim Kan blijkt een schot in de roos. In het verzuilde Nederland is de socialistische VARA erin geslaagd om alle gezindten rond de radio te verenigen. In 1956 volgt ’t Was me het jaartje wel, waarin Kan zich, in het jaar van de Russische inval in Hongarije en de Suezcrisis, een ware pacifist toont. Om de drie jaar sluit Kan het jaar af. In de jaren zestig wordt het cabaret gedomineerd door De Grote Drie, Wim Sonneveld, Toon Hermans en Wim Kan, maar er is er maar één de Koning van 31 december.

Een van de tekstleveranciers van Kan is de jonge Groningse cabaretier Seth Gaaikema, die als student Nederlands naam heeft gemaakt met de vertaling van de musical My Fair Lady. Als in 1969 Kan moe is en zijn beurt op 31 december voorbij laat gaat, springt Seth Gaaikema in het gat. En tot grote woede van Kan brengt Gaaikema zijn show Wat een spreker is die man op televisie uit. Kan fulmineert in zijn dagboek: ‘Om te huilen. Brutaal. Slechte imitatie van Toon en mij, quasi-lollig en veel te familiair.’ De meesten van de vijf miljoen kijkers zijn het daar niet mee eens. Vooral de manier waarop Gaaikema twee werelden in deze roerige tijd bij elkaar heeft gebracht, maakte indruk: zowel de cast van de hippie-musical Hair als de Politiekapel deden aan de show mee.

KAN KAN ALLEEN WAT KAN KAN?

In 1973 weet de VARA Wim Kan over te halen om zijn oudejaarsconference te verplaatsen van de radio naar de tv. Kan heeft zijn angst voor het alziend oog overwonnen nadat hij zich op 1 april 1972 goed vermomd had laten interviewen in de KRO actualiteitenrubriek Brandpunt als de superrechtse ‘verontruste opperofficier kolonel Dinkels.’ Zuinig over de drempel zorgt tijdens de oliecrisis voor opluchting. Het programma krijgt met 8.8 de hoogste waardering ooit gemeten. Van de lp worden in drie weken 200.000 exemplaren verkocht. Drie jaar later vraagt – en krijgt – hij van de VARA een miljoen gulden voor Met de doofpot over de drempel. In de conference zit een duidelijke sympathiebetuiging aan het adres van demissionaire premier Den Uyl, die in de clinch ligt met de katholieke minister van Justitie, Dries van Agt. Deze dreigt de Bloemenhovekliniek, waar abortussen worden uitgevoerd, te sluiten. De CDA-lijsttrekker maakt na de uitzending een opmerkelijke tuimeling in de opiniepeilingen.

Ook Wankelend over de drempel in 1979 is een groot succes. In 1982 gaat het mis. Corry Vonk, zijn vrouw en anker in het leven, krijgt een hersenbloeding, waarna Kan in grote somberheid wegzinkt. Toch wil hij de driejaarlijkse cyclus niet doorbreken. Er zijn geen try outs geweest en Kan vertrouwt ten onrechte op zijn improvisatievermogen. We spreken af dat we niets afspreken wordt een schrijnend slechte beurt. De klap is extra groot, omdat op het andere net Freek de Jonge voor het eerst het oude jaar uitluidt voor de IKON. Freek is na het uiteenvallen van het cabaretduo Neerlands Hoop in zijn eentje als een wervelwind door het land geraasd met De Komiek en De Tragiek. Hij zet zijn opmars voort in De Openbaring, waarmee de oude meester bijna krenkend wordt afgetroefd. De enige vriendelijke verwijzing naar Kan zijn de enorme spiekborden, een ‘handelsmerk’ van Kan. Namen van politici noemt Freek niet, en de actualiteit wordt slim verborgen in filosofische verhalen. Freek sluit zijn oudejaarsdebuut af met het verhaal over een kistje. Het hele leven is men op zoek naar de inhoud van het kistje, het geheim van het leven. Als dan eindelijk de sleutel gevonden is, bevat het kistje een intrigerend briefje.WILLEN WE YOUP OF FREEK?                                                                                                                   (of toch Seth?)                                                                                                                                                           Oudejaarsavond wordt in de eerste helft van de jaren tachtig beheerst door Freek de Jonge, die naast zijn reguliere programma’s altijd genoeg inspiratie heeft voor de jaarsluiting. Hij is veel minder voorzichtig dan Kan, en gaat niet zachtzinnig om met onderwerpen als euthanasie, sterilisatie, harttransplantaties en de dodenherdenking. Freek stapt daarom met Een Verademing over van de IKON naar de VPRO. Met De Finale in 1985 lijkt al een eind te komen aan de Freek-traditie. Hij wil zijn kansen in Amerika gaan onderzoeken en neemt met een brief in de VPRO gids afscheid van zijn publiek. Het blijkt geen geslaagde onderneming. In 1988 is hij alweer terug met De Ontlading, die de vorm heeft van een stand up show. Vlijmscherp neemt hij het afgelopen jaar door in de rol van een gefrustreerde televisiekijker.Freek voelt de hete adem van de tien jaar jongere Youp van ’t Hek in zijn nek. ‘Youp heeft veel in mijn mars’, heeft hij al eens treiterig over zijn collega/concurrent gezegd, die moeiteloos alle grote zalen in het land vult. In 1985 en 1986 heeft de VARA Youp gepolst voor de plek op 31 december. Hij achtte zich toen nog niet klaar. Maar in 1989 schiet hij uit de startblokken met een verpletterende show. We komen een thema tegen waar Youp eindeloos op heeft gevarieerd: de zwerver is de ware genieter van het leven. En die heeft natuurlijk geen goed woord over voor alcoholvrij bier. Heineken, die net het alcoholvrije merk Buckler op de markt heeft gebracht, ziet dat product door Youp mislukken. De zwerver van Youp staat ver verwijderd van het burgerlijke bestaan en snapt de belangrijkste levensopdracht: Leef je leven alsof het de allerlaatste dag is. In het lied Niemand weet hoe laat het is weet Youp die opdracht prachtig te verwoorden.

De jaarsluiting lijkt vooral een artistiek wedstrijdje te worden tussen de twee cabaretgiganten. De shows van Seth Gaaikema kabbelen er een beetje tussendoor, en de recensenten negeren hem. Totdat Gaaikema in 1992 eens langs gaat bij het comedygezelschap Comedytrain van Raoul Heertje. Na dat bezoek verpakt Gaaikema zijn liberale ideeën nu eens niet in voorzichtige poëzie, maar gaat in Nederland ziet paars (1994) als een felle rebel tekeer. Vooral zijn tirade tegen rechtse eigen-volk-eerst-schreeuwers die asielzoekers voorhouden dat Nederland vol is, maakt diepe indruk.

 WIE ZAAGT ER AAN DE POTEN VAN DE GROTE TWEE?

Gaaikema’s Nederland ziet paars blijkt de laatste stuiptrekking te zijn van een cabaretier die het contact met een jonger publiek, ondanks het comedy-uitstapje definitief kwijt is. Tot 2000 lijken Youp en Freek de oudejaarsbuit eerlijk met elkaar te kunnen verdelen zonder rekening te hoeven houden met concurrentie.

Dat verandert op 31 december 2000 als Lebbis & Jansen in 70 minuten door 2000 jakkeren. Het is dan inmiddels al de elfde oudejaarsconference van Hans Sibbel en Dolf Jansen, die elkaar kennen van de atletiekvereniging en in de kantine hun eerste half uur grappen maakten. In 1989 winnen ze het Leids Cabaret Festival en spelen meteen aan het eind van het jaar hun eerste oudejaarsconference in het Amsterdamse Theater Bellevue. De jonge honden met een grote mond komen met een stortvloed aan grappen en een overzicht van de doden van het jaar. Door regisseur Koos Terpstra komt er in de komende jaren steeds meer lijn in hun programma’s. De terugkerende vraag in 2000 is Hoe ver is 11 meter?, een verwijzing naar de vijf gemiste penalty’s in de halve finale van het EK tegen Italië. Na 2000 zijn Lebbis & Jansen of Dolf Jansen als solist, niet meer weg te denken als het jaar wordt afgesloten.

De publieke omroep heeft tot 2006 het monopolie op de oudejaarsconference. VARA en VPRO hebben samen het heft in handen. Dat verandert als Guido Weijers op 31 december 2006 op de commerciële SBS zijn debuut maakt als jaarsluiter. Een snelle conference, een feel goodshow, met soundbites, housemuziek, glitter en zeker geen moraal. Weijers zit de komende jaren goed bij de SBS met kijkers die de publieke omroep doorgaans mijden.

Het hek is u werkelijk van de dam. Jan Jaap van der Wal lijkt het gebrek aan moraal bij Guido Weijers in 2007 te willen compenseren met zijn zeer politieke show Onderbewust. Vervolgens verschijnen met wisselend succes op het oudejaarspodium Arie Koomen, show-historicus Maarten van Rossum, televisiepresentator Beau van Erven Dorens, Pieter Derks en ontelbare 31 december gelukzoekers in kroegen en kleine zaaltjes door het hele land. Van alle komieken uit de tweede linie doet Sjaak Bral het nog het best. Begonnen als cabaretier voor de regio Den Haag ontpopt hij zich, ondanks zijn soms platte humor, als iemand die de traditie van Wim Kan in ere houdt.

WAT TE DOEN ALS HET OP 31 DECEMBER TE DRUK WORDT?

Het grote aantal televisiekanalen en initiatieven van enthousiaste theaterdirecteuren hebben het traditionele fenomeen Oudejaarsconference de das omgedaan. Rond 31 december vechten de cabaretiers om een plekje onder de kijkerszon. Om hun stem toch nog enigszins exclusief te kunnen laten horen nemen cabaretiers op verschillende manier de wijk. Javier Guzman introduceert de Sinterklaasconference, die – tot grote ergernis van Guzman – navolging krijgt van Martijn Koning, Vincent Bijlo gaat via internet in 2008 ‘Swaffelend over de drempel’, en Freek de Jonge pakt wat zendtijd van het politieke tv programma Buitenhof.

IS DE OUDEJAARSCONFERENCE NOG TE REDDEN?

Nee, de klassieke oudejaarsconference, waar iedereen naar uit kijkt, bestaat niet meer. Het zij zo. Sommige tradities worden door de tijd ingehaald, en dat is maar goed ook. Over een tijdje weet niemand meer dat Piet ooit exclusief zwart is geweest. Dat neemt niet weg dat we op oudejaarsavond soms heel aangenaam verrast worden met een topcabaretier die het ook eens wil proberen, al is het maar voor één keer. De gigantische kijkcijfers van Wim Kan, en zelfs die van Freek en Youp, zullen nooit meer gehaald worden, maar wat hebben we mooie programma’s bij de publieke omroep gezien van Theo Maassen (2013), Herman Finkers (2015) en Claudia de Breij (2016). Met De Breij hebben we eindelijk een vrouw die het mannenbolwerk doorbreekt. Weer een traditie verdwenen, en dat is maar goed ook.

Samenvatting in bulletpoints

• • Wim Kan houdt de eerste radio-conference in 1954. Nederland heeft behoefte aan troost op 31 december van een ‘komiek/dominee’
  • Seth Gaaikema brengt in 1969 de eerste oudejaarsshow op televisie
  • In 1982 lost Freek de Jonge met een wervelende show Wim Kan af als jaarsluiter.
  • Vanaf 1989 is ook Youp van ’t Hek regelmatig op 31 december op tv te zien met als belangrijkste boodschap: geniet elke dag, want morgen kan het afgelopen zijn
  • Vanaf 2000 begint de wildgroei aan jaarsluiters, zowel bij de publieke omroep als bij de commerciële zenders.

In 2016 is Claudia de Breij de eerste vrouwelijke jaarsluiter.