‘Vanavond niet.’
Dat is ongetwijfeld de meest gevreesde one-liner die met enige regelmaat in bed door een van de liefdespartners wordt uitgesproken. Meestal gevolgd door een kleine toelichting: ‘Ik ben zo moe’ of ‘Ik heb hoofdpijn.’
Ook Antonietta stelt op deze kernachtige manier haar man teleur. Maar zij voert geen (al dan niet verzonnen) lichamelijk excuus aan. Aan het eind van de dag leest zij een boek dat zij gekregen heeft van de buurman, en dat vindt zij belangrijker dan de weinig subtiel uitgesproken wens van haar echtgenoot vanuit de slaapkamer. Met dit kleine verzet van een simpele vrouw eindigt een bijzondere dag, una giornata particolare.
Het is 6 mei 1938, Adolf Hitler bezoekt zijn ideologische geestverwant Mussolini in Rome. Heel Rome loopt uit. Antonietta zorgt ervoor dat haar man en kinderen goed gevoed en netjes gekleed de straat op gaan, om het spektakel te kunnen aanschouwen. Zelf blijft ze achter in de woonkazerne. In de film Una giornata particolare van Ettore Scola uit 1977 speelt Sophia Loren deze sluitpost van het fascistische systeem. In de Nederlandse theaterbewerking zien we Linda van Dyck als de vrouw die op deze dag een opmerkelijke transformatie ondergaat.
Linda van Dyck speelt graag vrouwen die op een of andere manier door het leven beschadigd zijn. Vorig seizoen was zij de moeder in Nacht, Moeder van Marsha Norman, die moest horen dat haar dochter zelfmoord wil plegen. En het jaar daarvoor – eveneens als moeder – moest zij in Herfstsonate erkennen dat zij wezenlijk tekort geschoten is in het moederschap.
Er was een fysieke beschadiging bij Anna van Saksen, een van de vrouwen van Willem van Oranje. Vorig jaar verscheen de dvd van de befaamde televisieserie met Jeroen Krabbé als Vader des Vaderlands. Linda van Dyck is nog steeds lichtelijk verbijsterd dat regisseur Walter van der Kamp de bochel van de manisch-depressieve Anna van Saksen zorgvuldig buiten beeld heeft weten te houden. Helemaal voor niets had Van Dyck dagen in een Londens atelier rondgehangen om de bochel mooi in haar jurk te verwerken en uren bij de schmink gezeten om haar verminking ook naakt in bed te kunnen dragen.
‘Bijna alle regisseurs willen gewoon een mooie vrouw en niet te veel gedoe.’ Dat overdreven najagen van schoonheid levert onbedoeld lachwekkende resultaten op. ‘Perfectie is relatief. Op een bepaald moment verdwijnt de jeugd. Dan komt de rijpheid. Als je op een mooie manier oud wordt, blijft de magie wel bestaan. Je moet in ieder geval niet al te overduidelijk aan je gezicht gaan prutsen, zodat je met opgezwollen lippen komt te zitten.’
Zij wijst op de onlangs gerestaureerde toren van de Westerkerk, die haar huiskameruitzicht bepaalt. Niet alleen de kroon op de beroemdste toren van Nederland kreeg een felle blauwe kleur van de restaurateur, maar ook de vier grote vazen op de hoeken van de toren hebben een opvallende azuren tint gekregen. Met nauwelijks verborgen minachting in haar stem vergelijkt ze de toren met een attractie in de Efteling of een truttig schilderij van Anton Pieck. ‘Ook iets te dik uitgevallen lippen. Er zit schoonheid in verval. Niet alles hoeft eruit te zien alsof het gisteren gemaakt is.’
Zij is dan ook blij dat de setting van Una giornata particolare authentiek jaren dertig is gebleven. Dat neemt niet weg dat het publiek de lijnen naar de moderne tijd er wel bij mag denken. Het stuk gaat niet alleen over de onderdrukte, miskende vrouw, die louter als huissloof en fokmachine werd gezien, maar ook over de benarde positie van homoseksuelen, die in de ogen van Mussolini een slecht voorbeeld waren voor de samenleving. Op die bijzondere dag ontmoet Antonietta haar buurman Gabriele, die zich ook niet onder de enthousiaste menigte op straat heeft gemengd. Hij is ontslagen als radioverslaggever vanwege zijn homoseksualiteit. Er ontstaat een bijzondere band tussen de twee slachtoffers van de machocultuur van het fascisme.
Van Dyck beseft dat deze dag de wereld van de vrouw volkomen op z’n kop zet. ‘Zij geloofde, net als haar man, in de vooruitgang die Mussolini zou brengen. Voor haar is het een absurde schok dat er zwarte kanten aan de ideologie zitten. Zij verliest het blinde vertrouwen in de mooie toekomst. Ik herken daarin de bittere teleurstelling van mijn grootmoeder, die zich vanaf het begin idealistisch en integer heeft ingezet voor het communisme. Zij zat in het verzet, is gevangen genomen en gemarteld, maar haar geloof in het communisme hield haar op de been. Later moest zij zien hoe het communisme door machtsdenken werd verkwanseld. De gewelddaden die Stalin in naam van het communisme heeft gepleegd waren voor haar moeilijk te verteren.’
Van Dyck wil als actrice altijd in de psyche van haar personage duiken. Dat zal in Una giornata vooral in het onderhuidse liggen. Daardoor is die rol net zo veeleisend als haar rollen van de afgelopen seizoenen, maar minder emotioneel slopend dan Herfstsonate of Nacht, Moeder. ‘Bij dat soort heftige stukken ga je elke avond weer opnieuw de confrontatie aan. Dat kan en wil ik niet op routine spelen. Maar als je door die rotzooi heen wilt gaan doe je jezelf wel wat aan. Je raakt aangeslagen door zo’n rol. En ik merk dat ik tegenwoordig na een lange speelperiode meer tijd nodig heb om weer in het normale leven terug te keren.’
Ofschoon zij geen helder chronologisch overzicht van haar eigen loopbaan heeft, beseft Linda van Dyck wel dat al die rollen op het toneel en in de film haar een waarachtige actrice hebben gemaakt, die niets moet hebben van vrijblijvendheid. Niet zo raar met actrice Teddy Schaank als moeder en Ko van Dijk als (stief)vader. Tijdens de speeltijd van Una giornata particolare is het vijftig jaar geleden dat Linda van Dyck haar acteerdebuut maakte. Zij was tien toen zij de dochter speelde van Ko van Dijk in De Vader van Strindberg. De ouders bevechten elkaar op leven en dood en gebruiken hun dochter als wapen in de strijd. Op een gegeven moment richt Ko van Dijk een pistool op het hoofd van zijn dochter. ‘Dat was heel benauwend, want hij ging helemaal op in zijn rol. Ik zag en voelde die grote handen en vroeg me angstig af of hij wel wist dat hij de trekker niet moest overhalen?’

Una giornata particolare door Hummelinck Stuurman Theaterbureau, met Linda van Dyck en Tom Jansen. Naar het filmscript van Ettore Scola, bewerking: Ger Thijs, regie: Peter Baan.