Op 13 januari 1948 werd Ans van Dijk geëxecuteerd. Zij was een joodse vrouw die tijdens de oorlog tenminste 100 joodse burgers had verraden, waaronder haar broer en zijn gezin. Van Dijk is de enige vrouw die vanwege collaboratie met de Duitsers de doodstraf heeft gekregen.
Helmert Woudenberg (1945), telg uit een overtuigd nationaal-socialistische familie, belicht in het toneelstuk De Jodenverraadsters een van de meest bizarre vormen van verraad. Een smakeloze cocktail van hebzucht, angst, opportunisme, wraak en overlevingsdrang. Volgens Lou de Jong hebben zich daar minstens enkele tientallen joden schuldig aan gemaakt.
Het stuk is gebaseerd op het boek Als slachtoffers daders worden van Koos Groen en opmerkingen die Lou de Jong in zijn grote oorlogswerk heeft gemaakt over Ans van Dijk. De Jong vond die zware straf niet onterecht, omdat zij ten slotte als verraadster een maximale prestatie heeft verricht. Maar hij vond het wel vreemd dat het Bijzonder Gerechtshof zo weinig aandacht heeft besteed aan haar specifieke omstandigheden. Zij hielp een joodse vriendin naar Zwitserland ontsnappen en hield zich vanaf de zomer van 1942 bezig met het verzamelen en doorgeven van valse persoonsbewijzen aan joden. Begin 1943 dook zij onder, maar werd door de vrouw des huizes verraden. Pieter Schaap, rechercheur van Bureau Joodse Zaken, deed haar het voorstel om in ruil voor haar eigen leven joodse onderduikers op te sporen.
Net als tijdens de rechtzaak bij het Bijzonder Gerechtshof worden haar motieven ook door Woudenberg naar de marge geschoven. Hij gunt ons geen aanloop naar het verraad van Ans van Dijk, maar zet haar direct neer als een keiharde, meedogenloze vrouw die haar arische vriendin – Van Dijk was lesbisch – in de houdgreep heeft en misbruikt in haar machtsspel. Bij een andere joodse verraadster, Rosa Roozendaal, zien we wel dat haar collaboratie een noodsprong is om te overleven.
Los van deze onvolkomenheid heeft Woudenberg een schitterende tekst geschreven. De korte scènes zijn vlijmscherp en adembenemend en bieden zelfs ruimte voor humor. De krakende houten vloer waar alle spelers in marspars overheen marcheren geeft de tekst een extra macabere dimensie.
Woudenberg maakt gebruik van veelal jonge amateur-acteurs van zijn opleiding Studio 5. Dat is soms verwarrend als zij volwassenen moeten spelen, maar over het algemeen komen de karakters scherp naar voren. Absoluut hoogtepunt is het etentje bij rechercheur Schaap thuis met Gerrit Moser, zijn partner van Bureau Joodse Zaken, en zijn joodse verraders-liefje. De vrouw van Schaap maakt stampij als haar man nuchter vaststelt dat het politiewerk dat hij nu doet hetzelfde is als voor de oorlog: gewoon mensen oppakken die de wet overtreden.
Na de oorlog verleende koningin Wilhelmina Amsterdam het recht om het devies Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig aan het stadswapen toe te voegen. Misschien terecht met de Februari-staking van 1941 in gedachten, maar een gotspe als je kijkt naar de weinig standvastige houding van het gemeentebestuur onder leiding van burgemeester Willem de Vlugt en de dubieuze rol die de Amsterdamse politie heeft gespeeld. Journalist-schrijver Evert Werkman noemde het devies later ‘een gouden pleister op een diepe wond, die nooit wordt geheeld.’ De Jodenverraadsters van Woudenberg is een heldere en imposante ondersteuning van deze opvatting.
De Jodenverraadsters door Studio 5, tekst en regie: Helmert Woudenberg. Theater De Engelenbak Amsterdam 5 mei. Aldaar t/m 20 mei.